ხუროთმოძღვრების ძეგლები

ქართული ხუროთმოძღვრების დიდი წილი ქრისტიანობას და კერძოდ, მართლმადიდებელ ეკლესიას უკავშირდება. თექვსმეტი საუკუნის მანძილზე ქართველმა ქრისტიანმა ააგო და მოხატა ტაძრები, მოჭედა ხატები, შექმნა საგალობლები, მოქარგა დაფარნები და ჩადო ყოველივეში მშვენიერი სული, გამსჭვალული ღვთისა და ერის სიყვარულით.

qarTul xuroTmoZRvrebas metad mdidari istoria aqvs.Mam ganviTarebis mravali etapi ganvlo. es etapebi erTmaneTTan mWidrodaa dakavSirebuli.
saqarTveloSi IV saukuneSi qristianobis miRebas mohyva xuroTmoZRvrebis axali, mZlavri aRmavloba. ganviTarebis pirvel etapze, ise, rogorc maSindel saqristiano msoflioSi, saqarTveloSic eklesiaTa bazilikuri tipi vrceldeba. imave wiaRSi Caisaxa gumbaTovani taZrebis kompozicia da male gabatonda kidec.
qarTuli xuroTmoZRvrebis didi wili qristianobas da kerZod, marTlmadidebel eklesias ukavSirdeba. Teqvsmeti saukunis manZilze qarTvelma qristianma aago da moxata taZrebi, moWeda xatebi, Seqmna sagaloblebi, moqarga dafarnebi da Cado yoveliveSi mSvenieri suli, gamsWvaluli RvTisa da eris siyvaruliT.
Rogorc ufro adre, Sia saukuneebis mTel manZilze, XVI-XVIII saukuneebSic saeklesio arqiteqturas didi adgili uWiravs. stilis evoluciisaTvis Tvalis gadevneba axlac ufro advilia saeklesio arqiteqturis nimuSebis mixedviT, Tumca rogorc davinaxeT, am droisaTvis sxva daniSnulebis Senobebic bevri gvaqvs. saeklesio arqiteqtura mkafiod gviCvenebs, rogori iyo tradiciebis Zala, maTTan kavSiri, imave dros, ra axali elementebi iqna SeTvisebuli, rogori iyo wina xanebTan SedarebiT teqnikuri da mxatvruli done.
mSeneblobaSi, gasagebi mizezebis gamo, didi xvedriTi wona aqvs ekelesiebis aRdgenasa da SekeTebas. Zogjer es aRdgena TiTqmis `meored aRSenebas~ udris da rTul sainJinro-teqnikur samuSaoTa Catarebas moiTxovs. swored es aRdgenili taZrebi, aranakleb, vidre axlad aSenebuli, mowmoben, rom sainJinro-samSeneblo xelovnebis tradiciebi mTeli am drois manZilze ar Camkvdara.
Sua saukuneebis qarTuli xeuroTmoZRvrebis pirveli ayvavebis periodi VI saukunis bolodan iwyeba da Svidi-rva aTeuli welo grZeldeba. saqarTvelos bunebrivi ganviTareba Sewyvita arabTa Semosevam da maTma xangrZlivma batonobam. Mmiuxedavad am periodis mZime, ekonomikuri da politikuri mdgomareobisa, ganviTareba ar wydeba. X saukunis Sua xanebidan iwyeba meore ayvavebis periodi, romelsac amSvenebs msoflio saganZuris iseTi Zeglebi, rogoricaa oSki taoSi, sveticxoveli qarTlis gulSi, bagratis taZari quTaisSi, gediviT SemarTuli alaverdi alaznis velze da sxva mravali.
am epoqaSi, ZeglTa saxeebis mravalferovnebaSi, kidev erTi, sxvebisgan gamorCeuli tipi Seiqmna, romelsac centralur-gumbaTovans vuwodebT (samTavisi, samTavro). igi xasiaTdeba gegmis araCveulebrivi lakonurobiT, formaTa kompaqturobiT, teqtonikurobiTa da fasadTa morTulobis mravalferovnebiT, ramac gansazRvra ekelsiaTa axali tipis sicocxlisunarianoba. man XVIII saukunis bolomde, rvaasi weli iarseba. am xnis manZilze masSi ver vxedavT raime SezRudulobas, erTferovnebas.Aamitomac, SeiZleba gamovyoT ganviTarebis oTxi ZiriTadi etapi: pirveli etapia XI-XII saukuneebi; meore emTxveva rusTavelis epoqas da XII saukunis bolo wlebidan sul raRac ormocdaaTiode weli grZeldeba; mesame iwyeba XIII saukunis Sua xanebidan da momdevno saukuniT Semoifargleba; meoTxe yvelaze xangrZlivi gamodga da XVIII saukunis bolomde gagrZelda.
zemonaTqvami ise ar unda gavigoT, TiTqos am xangrZlivi drois ganmavlobaSi sxva saxis eklesiebi ar agebula. aRsaniSnavia didi da patara zomis darbazuli eklesiebi, romlebiTac mofenilia mTeli teritoria.
Sua saukuneebis saqarTvelos istoriaSi XI-XII saukuneebi politikuri, ekonomikuri da kulturuli ganviTarebis marali doniT aRiniSneba. Ramdenime saukuniT adre dawyebuli brZola qveynis gaerTianebisaTvis Tavis mizans aRwevs XII saukunis dasawyisSi. nel-nela istorias Cabarda daqucmacebuli qveynis calkeuli samefoebi, samTavroebi da maTi viwro interesebi. saerTo aRmavlobas sxvadasxva frontze brZolis grZeli gza uZRoda. Sors darCa pirveli aRmavlobis xana, V-VII saukuneebi, romelTanac faqtobrivad dakavSirebulia Sua saukuneebis xuroTmoZRvrebis Camoyalibeba da formireba. Momdevno periodebSi qarTvelma erma didi gamocda gaiara, rodesac mas gaqroba an sul mcire, rjulis gamocvla emuqreboda. arabTa gavlenis kulturis yoveli saxe Seicvala. Zirmagarma qarTulma kulturam ki maT Zaladobas gauZlo da Tavisi gaitana. kerZod, qarTul xuroTmoZRvrebaSi arabTa kvali absoluturad ar Cans. maTi batonobis dros mSeneblobis tempma sagrZnoblad iklo, magram saxe odnavadac ar ucvlia. es saocaria, magram faqtia.
kulturis sxva sferoebTan erTad X saukunis dasawyisidan vxedavT xuroTmoZRvrebis aRmavlobas, romelic SeimCneva imave saukunis Sua xanebidan. aRmavloba xdeba farTo masStabiT. Mxedvelobis areSia aramarto sakulto xuroTmoZRvreba, aramed aseve samoqalaqoc. Sakulto xuroTmoZRvrebaSi stilis aSkara cvlilebaa. Tu IV-VII saukuneebSi klasikasTan gvqonda saqme, axla aSkaraa cxovelxatuloba, yvelaferi dinamikuria. Cxovelxatuloba nagebobis erTi mxaris upiratesoba ki ar aris, aramed igi yvelaferSi vlindeba. kerZod, gegmis gadawyvetaSi, interierSi, fasadebsa da saerTod kompoziciaSi mTlianad.
X saukunis Sua xanebidan Zalas ikrebs sakulto xuroTmoZRvreba da X saukunis bolosa da XI saukunis pirvel meoTxedSi iseT simaRles aRwevs, rom qarTvel ostats amaze didi zimisa da mniSvnelobis Zeglebi Semdeg ar augia. aseTebidan SeiZleba CamovTvaloT: oSki, quTaisis bagratis taZari da alaverdi. Tu gegmas gamovricxavT, maTive wreSi Sedis sakaTalikoso taZari sveticxoveli. es taZrebi qarTuli xelovnebis didebaa, eris siamayea!
am epoqam kidev erTi siaxle daamkvidra xuroTmoZRvrebaSi. es iyo kedlis mxatvrobis gamarjveba. Am droidan didi Tu patara eklesiis Sida kedlebi aucileblad moxatuli unda yofiliyo. Freskulma mxatvrobam male didi naxtomi gaakeTa da X-XI saukuneTa mijnaze ukve SesamCnev simaRles miaRwia. TavisTavad ki interieris kedlebis feradovani gamoxatulebac exmianeba.
interieris feradovan Jreradobas, rogorc vTqvaT fasadebis mravalferovneba exmianeba. Pirvelad am epoqaSi SemuSavda da dainerga fasadebis TaRebiT morTva. dekoris es motivi imdenad mimzidveli gamodga, rom TiTqmis oras welze meti iarseba.
aseve didi gamoyeneba hpova CuqurTmam da reliefma. erTic da meorec wina periodebSic iyo, magram maT zomierad iyenebdnen, xazi esmeboda calkeul adgilebs. axla ki CuqurTmebiT ifareba kar-sarkmelebis sapireebi, xolo gumbaTis yeli ki mTlianad xaliCasaviTaa morTuli. ostatis mcenareuli Tu geometriuli CuqurTmis naxati, misi kveTa virtuozulobamde ahyavs.
mravalferovani da metad mimzidvelia fasadebze gamoZerwili reliefebi. aq didi mravalferovnebaa _ naxavT adamianebs, cxovelebs da frinvelebs, rogorc realurs, ise zRapruls. Reliefebi aris calkeuli da siuJeturic. gansakuTrebiT gancvifrebas iwvevs cxovelTa yofis amsaxveli reliefebi.
aseT atmosferoSi, xuroTmoZRvrebis meore ayvavebis mwvervalze, Caisaxa kidev erTi tipi eklesiisa, romelmac momdevno Taobebi yvelaze metad miizida. Es tipi gaxlavT centralur-gumbaTovani nageboba. Misi pirveli nimuSia qarTlis SuagulSi mdgari samTavisi da samTavro. samTavsisi agebulia 1030 wels, etalonia am axali tipisa. marTalia igi zomiT bevrad Camouvardeba iseT sakaTedro taZrebs, rogoricaa sveticxoveli, quTaisis bagratis ataZari da alaverdi, magram gegmiT araCveulebrivad kompaqturia. maTi gegma gare sworkuTxedSi Cawerili jvaria. wromis (VII s.) ostats miRweva gumbaTis sayrdenad oTxi svetis gamoyeneba ukve aRar akmayofilebs axali epoqis SemoqmedT. axalma Taobam aRmosavleTis ori sveti amoiRo da gumbaTi sakurTxevels daukavSira. aseTma cvlilebam interieris saerTo gadawyvetaSi radikaluri gardatexa Seitana, interieris cxovelxatulobas meti simZafre mieca.
momdevno Taobebis gemovnebas X-XI saukuneebSi warmoqmnili mravali tipidan es bolo miesadaga. Taobebma igi miiRo, aiTvisa da Tavisad gaixada. marTalia, am tipma rva saukune iarseba, magram masSi ganviTarebis yovel etaps Tavisi niuansi axlavs. Cxadia, orasi wlis ganmavlobaSi agebul am ZeglebSi SesamCnevi gansxvavebaa, magram maT saerTo meti aqvT, amitom erT jgufSi moeqcnen


სვეტიცხოველი
sveticxoveli - qarTuli kulturis, xelovnebisa da arqiteqturis umniSvnelovanesi Zegli gamoirCeva ara mxolod Tavisi mxatvruli RirsebiT, didebulebiT da harmoniulobiT, aramed im gansakuTrebuli roliaTc, romelic man qarTveli eris istoriaSi Seasrula.

taZris mSeneblobis periodi (XI saukunis dasawyisi) daemTxva saqarTvelos istoriis metad rTul da saintereso epoqas. am dros feodalizmi ganviTarebis umaRles safexurze adioda. warmatebiT dasarulda brZola qveynis gaerTianebisaTvis. politikurma da ekonomikurma warmatebebma ganapirobes erovnuli, sulieri kulturis, mwerlobis, filosofiis, xelovnebis, ferweris, oqromWedlobis, xuroTmoZRvrebis farTod ganviTareba. xuroTmoZRvrebaSi umaRles safexurze adis jvar-gumbaTovan taZarTa arqiteqtura, romlis erovnul stils saTaves udebs mcxeTis „jvari“ (VI-VII ss-s mijna) - pirveli dasrulebuli da klasikuri nimuSi. swored am dros iqmneba saqarTvelos xuroTmoZRvrebis iseTi SesaniSnavi Zeglebi, rogorebicaa: alaverdi, bagratis taZari, samTavisi, samtavro, nikorwminda, manglisi, iSxani da mravali sxva. sveticxovels qarTuli arqiteqturis am Sedevrebs Soris gansakuTrebuli adgili ukavia.

sveticxovlis istoria ganuyofelia saqarTvelos gmiruli warsulisagan. taZris pirveli nagebobis mSenebloba ukavSirdeba qarTlis samefos mier qristianobis miRebas, feodalizmis Casaxvis pirvalsave xanebs. SemdgomSi araerTxel Semusvrila mterTa gamanadgurebeli Semosevebis Sedegad, araerT dampyrobels ucdia misi aRgva pirisagan miwisa, magram Cveni winaprebis uryevi nebisyofis, SemoqmedebiTi energiis da sulieri sidiadis meoxebiT kvlavac aRmdgara Zveli didebulebiT, amiT sveticxoveli Cveni samSoblos sasicocxlo Zalis, misi gautexlobis simbolos ganasaxierebda.
sveticxoveli, upirveles yovlisa, warmoadgenda saqarTvelos religiur centrs, radgan igi iyo sapatriarqo taZari, saqarTvelos eklesiis meTaurTa kaTolikos-patriarqTa rezidencia. swored sveticxovelSi xdeboda saqarTvelos mefeTa da eklesiis meTaurTa - kurTxeva, jvriswera, qarTvel ufliswulTa monaTvla. aq xdeboda qarTvel mefeTa, dedofalTa, batoniSvilTa da kaTolikos-patriarqTa dakrZalva (taZarSi dRemde SemorCenilia ramdenime maTganis saflavi). gareSe mterTa Semosevebisas aq afarebda Tavs mcxeTisa da misi Semogarenis mosaxleoba. Tavisi mdidari biblioTekiT sveticxoveli mwignobrobis gavrcelebis kerasac warmoadgenda. aris cnobebi, rom es wignebi inaxeboda taZris kedlebSi moTavsebul samalav oTaxebSi, sxva ZvirfaseulobasTan erTad.

sveticxovlis dRevandeli nageboba XI saukunisaa.

cnobilia, rom me-4 s-is dasawyisSi aRmosavleT saqarTvelos samefom oficialurad miiRo qristianuli sarwmunoeba, ris Semdegac saqarTvelos teritoriaze mis gansamtkiceblad daiwyo qristianuli taZrebis mSenebloba. pirveli qarTuli eklesia ki aigo swored am adgilas, mdinareebis - mtkvrisa da aragvis SesartavTan, „wminda WalaSi“, anu samefo baRSi. igi augiaT pirveli qristiani mefis mirianis miTiTebiT IV s-is 30-ian wlebSi es xis nageboba mcire zomis yofila, rac taZarSi bolo xans Catarebuli arqeologiuri gamokvlevebis Sedegadac dadasturda. aq aRmoCenili xis svetebis naSTebi mecnierebma IV saukuniT daaTariRes, riTac saSualeba mogveca darwmunebiT gveTqva, rom mirian mefis brZanebiT agebuli sveticxoveli xis nageboba yofila.

V s-is meore naxevarSi, vaxtang gorgaslis mefobis dros, qarTulma eklesiam moipova damoukidebloba - e.i. gaxda avtokefaluri (manamde igi antioqiis sapatriarqos eqvemdebareboda). am droidan mcxeTa ukve cxaddeba sapatriarqo rezidenciad, kaTedriT sveticxovelshi. qalaqi am dros warmoadgenda ara marto saqarTvelos, aramed mTeli kavkasiis qristianobis centrs. patara xis eklesia ukve aRar Seesabameboda qristianuli religiis rolsa da avtoritets, ris gamoc vaxtang gorgaslis brZanebiT V s-is bolos mis adgilze aages didi zomis qvis samnaviani bazilikuri tipis eklesia, romlis zomebic bevrad aRamateboda imxanad cnobil eklesiebs: wilknis, bolnisis, xaSmis da sxva. vaxtangiseuli nagebobidan dRemde TiTqmis aRaraferi SemorCa, radgan droTa ganmavlobaSi Zalzed dazianebula. XI s-is damdegisaTvis saWiro gamxdara misi gadakeTeba.
gorgasliseuli sveticxovlis aRdgena-gadakeTebas xeli mohkida saqarTvelos kaTolikos-patriarqma melqisedek I-ma. misi brZanebiT XI s-is dasawyisSi xuroTmodZRvarma arsukiZem Zveli bazilikis nageboba gadaakeTa jvar-gumbaTovan taZrad. swored arsakiZis es genialuri qmnilebaa Cvenamde moRweuli, garkveuli cvlilebebiT.

XI s-Si sveticxovlis mSenebloba dawyebula gaerTianebuli saqarTvelos pirveli mefis bagrat III-is (1001-1014 ww.) dros. ZiriTadi samuSaoebi mimdinareobda mefe giorgi I (1014-1027 ww.) mefobis periodSi, xolo dasrulebuli saxe taZarma miiRo bagrat IV-is (1027-1072 ww.) mefobis xanaSi. sxvadasxva monacemebis Sejerebis Sedegad dazustda, rom sveticxoveli Sendeboda 19 wlis ganmavlobaSi - (1010-1029 ww.).

sveticxovels mcxeTis arqiteqturuli ansamblis kompoziciaSi centraluri adgili uWiravs, taZari warmoadgens wagrZelebul oTxkutxedSi Caxazul jvars, romelic dasrulebulia piramiduli, Teqvsmetsarkmeliani gumbaTiT, romlisaganac iSleba jvris mklavebi.

aRsaniSnavia, rom qveynis tragikulma istoriam yvelaze mZime daRi daasva taZris gumbaTs: XIII s-is dasasruls (1283 w.) saqarTveloSi momxdari Zlieri miwisZvris Sedegad gumbaTi Camoiqca. igi SeakeTa giorgi brwyinvalem XIV s-is pirvel naxevarSi. gumbaTi meored Camoaqcies Temur-lengis meomrebma XIV s-is bolos.
cnobilia, rom am Sua azielma dampyrobelma 8-jer ilaSqra saqarTveloSi. erT-erTi laSqrobis dros mas auoxrebia sveticxoveli. „Sehkadra da bilwiTa xeliT xelhyo darRvevad da mooxrebad sveticxovlisa Sinagan da gareT“ - gadmogvcems mematiane. zogierTi cnobiT, es Tavdasxma momxdara 1387 wels, me-2 Semosevis dros. miuxedavad imisa, rom sveticxovels sxva drosac araerTi amaoxrebeli Tavdasxma ganucdia, Temur-lengis mier sveticxovlis aoxreba yvelaze gamanadgureblad iTvleba. misma urdoebma ara marto moangries taZris galavani, gaZarcves oqroTi mopirkeTebuli embazi, samalavebSi daculi gaZzeuloba da biblioTeka, aramed gadawyvites TviT taZris dangrevac. am mizniT, Temurlengis brZanebiT moangries sveticxovlis burjebi, magram taZari ar dangreula, Camoiqca mxolod gumbaTi.


aleqsandre pirvels aRudgenia Temurlengis mier dangreuli burjebic, magram aRdgenisas es burjebi, gamagrebis mizniT, ufro gaamsxviles da amiT TavianTi pirvandeli silamaze daukarges. Tu raoden didi gansxvavebaa XI s-isa da XV s-is bujebs Soris, es kargad Cans dResac. XI s-Si TaRebi ufro maRlebi, xolo burjebi ufro natifebi da lamazebi yofilan, kargad Cans isic, rom dasavleTis mklavis sami TaRidan datovebulia mxolod ori, amitom Tu Tavdapirvel TaRebs Soris manZili Tanabari iyo, XV s-is restavraciis Semdeg erT-erTi maTganis biji orjer Warbobs meorisas.

ratom gaxda saWiro aRniSnuli burjebis gamyareba, maTi gamsxvileba, gasagebi gaxdeba, Tu gaviTvaliswinebT, rom TviTeul burjs taZris zevidan 700 tona simZime awveba.

sveticxovlisadmi didi zrunva gamouCenia qarTlis mahmadian mefes rostoms (mefobda 1632-1638 wlebSi). rogorc Cans, amaSi didia misi meuRlis, CeSmariti qristianobiTa da maRali gonebiT gamorCeuli qalis mariam dadianis damsaxureba. maT safuZvliani restavracia CautarebiaT dazianebuli taZrisaTvis, SeukeTebiaT - aRudgeniaT gumbaTi, miukuTvnebiaT mravali glexi. soflebidan Semosavali grovdeboda rogorc fuliT, aseve naturiT (puri, Rvino, sanTeli, qsovilebi da a.S.).
XVII saukunis bolos mTel saqarTveloSi sveticxovlis kuTvnileba yofila glexTa 1025 ojaxi da 237 sofeli.

dResdReobiT sveticxovelSi mravali siwminde inaxeba romelTa Soris gamorCeulia macxovris kvarTi.